Монгол Улсыг захирч залж явсан их хаад

Монгол Улсыг захирч залж явсан их хаадын амьдралыг vнэн зөвөөр vр хойчдоо өвлvvлж, тэдэнд байнга сануулж явах нь Монгол хvн бvрийн ариун vvрэг билээ.

Их Монгол Улс байгуулагдсан 1206 оноос 1924 он хvртэлх хугацаанд 12 жаран буюу 720 гаруй жилийн 428 жилд нь Их эзэн Чингисээс эхлээд Лигдэн хаан хvртэл vе залгамжилсан 37хаан улсаа захирч иржээ. Монгол төрийн хаадын тухай судлаачид олон арван бvтээл туурвисаар ирсэн. Тэдний эзэмшин захирч ирсэн газар нутаг, сvр хvчээр нь 37хаадыг тvvхч, судлаачид гурван хэсэгт хуваажээ.

1.Их Монгол Улсын (далай хаад) 1206-1260 он хvртэл нэг жарны туршид Чингис, Өгөдэй, Гvег, Мөнх хаан нар дэлхийн тvvхэнд хамгийн том эзэнт гvрнийг байгуулж төр барьжээ.

2.Монгол юан гvрний хаад 1270-1370-аад он хvртэлх 100-гаад жил Хубилай хаанаас эхлээд Тогоонтөмөр хаан хvртэл 11 хаан суужээ.

3.Монгол Улсын хаад Юан гvрний ноёрхол унасны дараа 1370-1634 оны хооронд 264 жилийн хугацаанд Аюушридар хаанаас Лигдэн хаан хvртэл 22 хаан ээлжлэн төр барьжээ.

Лигдэн хаан нас барж Өвөр Монгол Манжид эзлэгдсэнээр Монгол Улсын тусгаар тогтнол алдагдаж, төрийн эрх мэдэл Манжийн эрхшээлд орсон нь тvvхэнд хамгийн эмгэнэлт vе байлаа. Ард тvмэн тусгаар тогтнолоо сэргээх, vндэсний эрх чөлөөгөө олж авахын төлөө vе vеийн халуун эх орончдын удирдлагаар тэмцэж ирсэн бөгөөд энэ бэрх хэцvv vед тусгаар тогтнох туйлын хvслэн, итгэлээ хадгалсаар байсан нь бахархууштай.

Чингис хаан 1162-1227

Монголын vндэсний тулгар төрийг vндэслэгч, Тэмvvжин-Чингис хаан 1162 оны хар морин жил одоогийн Хэнтий аймгийн нутаг Онон мөрний Дэлvvн болдог гэдэг газар Есvхэй бааатар, Өvлэн хатан нарын ууган хөвгvvн болон төржээ.

Тэмvvжин арав хvрэхгvй насандаа эцгээсээ өнчирч, амьдралын хатуу хvтvvг туулж өсөхдөө Есvхэй эцгийн орыг залгаж, Монголын тархай бутархай Ханлиг аймгуудыг нэгтгэн 27 насандаа буюу 1189 онд Хамаг Монголын хаанд өргөмжлөгдөн "Чингис" цолыг хvртсэн байна.

Энэ vеэс "Хагацсан улсаа хамтатгаж, бутарсан улсаа нэгтгэх" их vйл хэрэгт зvтгэж арван жилийн дотор монгол угсааны ная гаруй аймгийг нэгтгэн Байгаль нуураас өмнө тийш Тvмэн газрын цагаан хэрэм хvртэл, зvvн зvг Хянганы нуруунаас өрнө зvг Алтайн уул өнгөртөл өргөн уудам нутаг дэвсгэрийг эзэлсэн Их Монгол улсыг байгуулжээ.

1206 оны улаан барс жил Онон мөрний хөвөөнөө есөн хөлт цагаан тугаа мандуулан их хуралдай чуулж, Их Монгол улсыг байгуулснаа тунхаглан зарлаад Тэмvvжин-Чингисийг хаан ширээнд өргөмжлөн залжээ.

Энэ эрхэм ёслолын vеэр Чингис хаан Монгол туургатныг нэгтгэж, тулгар төрийг байгуулах их vйл хэрэгт хvчин зvтгэсэн шадар тvшиг нөхдийнхөө гавьяа зvтгэлийг онцгойлон vнэлж, "Төрөхийн хамт төрөлцсөн, өсөхийн хамт өсөлцсөн өмөг туст, өлзий буянт нөхөд", "зөв явдлыг зөвшөөрөн тэтгэж, буруу явдлыг минь буцаан зогсоож, алалдах өдөр амиа хайрлахгvй ачийг хvргэж баатарлаг зvтгэсэн, харийн дайсанд халуун нvvр өгч харилцдаггvй, өшөөт хvнд өмөг тус болж өөр зан гаргадаггvй, хvйтэнд хөрч, халуунд халж, нойтонд норж надтай нөхөрлөж, уриалах дуунд минь уухайгаа нэмж, ураг барилдан урагш зvтгэж насад vнэнчээр зvтгэсэн сайн нөхөд минь" хэмээн өргөмжлөн залаад тэднийхээ ачийг "харанхуй шөнө зvvдэндээ бодож, гэгээн өдөр цээжиндээ санасаар явсан билээ" гэж дурьдаад "Улс төрийг байгуулалцсан урьдын гавьяат нөхөдөө угсаатан ноёд болгож, мятралгvй зvтгэсэн миний хайрт нөхдийг мянганы ноёдод өргөмжилж" томил гэсэн хаан эзний их зарлиг соёрхлыг буулгаж, 88 гавьяатныг дархалж, 95 мянганы ноёдыг томилсон нь тvvх шашдирт бичигдэн vлджээ.

Ийнхvv нэгдсэн төр улсын vндэс засаг захиргааг шинэчлэн зохион байгуулж Монгол Улсын батлан хамгаалах гол хvч "Хишигтэн" цэргийг байгуулав. Хааны дэргэд цэцдийн зөвлөл байгуулж, "Их засаг" хуулийг батлан гаргуулж мөрдvvлэх болов.

Чингис хаан "Намайг хаан болохоос өмнө монголчуудын дотор ямар ч эмх замбараа байсангvй, vр хvvхэд нь эцэг эхийнхээ vгэнд ордоггvй, нөхөр нь эхнэртээ итгэдэггvй, эхнэр нь нөхөртөө захирагддаггvй, баян нь ядуудаа тусалдаггvй, дордос нь дээдсээ хvндэлдэггvй, ард тvмнийг улс гvрэнд нэгтгээд, миний хамгийн тvрvvн санаа тавьсан нь тэдний дунд ёс журам, vнэн шударгыг тогтоох гэсэн явдал юм" гэжээ. Чингис хаан Их Монгол Улсыг байгуулж энэ зорилгоо хэрэгжvvлээд зогссонгvй улмаар эх дэлхий уужим бөгөөд ус мөрөн олон гэдгийг ухаарч нутгаа өргөтгөж, нөлөөгөө гvнзгийрvvлэхийг эрмэлзэн өндөр уулсын хөтөл зорьж, өргөн далайн олом зvглэн мятарч цуцаагvй зvтгэж явжээ.

Ингэж зvтгэж зорьсныхоо учир утгыг тодорхойлж хэлэхдээ: ".. .дэлхий дахин нэгэн гэр бvл болж төв тvвшин энх амгалан болвоос сая миний баясах хэрэг... би тэднийг нийтээр энх тvвшин болгох бодолтой байна. Учир нь нэгэн хvн төрөөд тvмэн газрыг энхжvvлэх нь цөм хvн болон төрөгсдийн тусдаа явдал мөн бөгөөд хэрэв чадваас дээд тэнгэрт гавьяа ажээ, доод амьтанд өршөөл ажээ" хэмээн айлдсан буй.

Ийнхvv Чингис хаан "...тэнгэрийн бошгоор нэгэн vзvvрт сэтгэлээр арван гурван наснаас цэрэг байгуулж дөрвөн зvг дайлан явж" их бага олон аймаг улсыг тvвшитгэн, өмнө зvг Энэтхэгийн Ший мөрөн, хойш Орос улсын хойт зах, баруун тийш их уст Днепр мөрөн, зvvн тийш Номхон дөлгөөн гадаад их далай хvртэл өргөн уудам нутгийг эзэмшсэн Монголын эзэнт гvрнийг байгуулсан юм.

Хагацсан бутарсан хамаг Монголоо хамтатгаж Чингис цолыг хvртсэн эе эвдэрсэн эсгий туургатнаа нэгтгэж Их Монгол Улсаа тунхагласан, нэгдсэн төрийг бататгаж Их эзэн хаанд өргөмжлөгдсөн, улмаар олон улс орныг өөрийн захиргаанд нэгтгэж Их эзэнт гvрнийг байгуулсан. Чингис хаан улаагчин гахай жил 1227 оны намар 66 насандаа тэнгэрт хальсан ч тvvний нэр алдар, аугаа их vйл хэрэг нь газар дэлхийд мөнхөрч vлдсэний гэрч Монгол улс оршин тогтнож, шинэ зуун хөгжин дэвшиж байна

Өгөдэй хаан 1187-1241

Чингис хааныг өөд болсны дараа тvvний отгон хөвvvн Тулуй төрийн хэргийг тvр хамаарч байгаад 1229 онд шарагчин vхэр жил Хэрлэний хөдөө арал гэдэг газар Их хуралдай хийлгэн Чингисийн гутгаар хөвvvн Өгөдэйг хаанд өргөмжилжээ.

Өгөдэй 1187 оны улаагчин морин жил төрсөн бөгөөд 17 наснаасаа эцгээ даган төр улс байгуулах vйлсэд биечлэн оролцсон юм. Өгөдэй хаан засаг төрийн хэлбэр, бvтцийг боловсронгуй болгож, Чингис хааны зарлиг ёсоор баригдаж эхэлсэн Хар хорум хотыг барьж дуусгаад монголын эзэнт гvрний нийслэл болгосон юм. Монголын тvvх, оюун соёлын vнэт өв "Монголын нууц товчоо" нь Өгөдэй хааны ордонд тvvний тунгалаг ахуйд бичигджээ. Өгөдэй хаан 1241 оны цагаагчин vхэр жилд 55 насандаа таалал төгсчээ.

13 жилийн туршид Их Монгол Улсын далай их хааны ширээнд сууж эцэг Чингис хааны эрхэм зорилгыг vргэлжпvvлэхдээ олон тvмнээс "Эрдэмт гэгээн хаан" гэсэн эрхэм хvндэт цолыг авсан их хаан билээ. Их гvрний эзэн байсан Өгөдэй хаан улс орноо хэрхэн яаж авч явснаа өөрөө дvгнэн хэлсэн vг нь эрхийг эдлэвч гэмээ хянах энгvй ухаантан, энэрэхvй сэтгэлтний гэрч төдийгvй, улс орныг удирдах хэн бvхэнд ухаарал хайрласан мөнхийн гэрээслэл болон vлдсэн билээ. Тvvх шашдирт тэмдэглэгдэн мөнхөрсөн тvvний vг юу хэмээвээс: "Эцгийн ор суурийг залгамжилж хаан ширээнд сууснаас хойш багагvй хугацаа өнгөрчээ.

Энэ хугацаанд хийсэн ажил гэвэл:

Нэгд. Би Зvрчидийн Алтан улсыг байлдан дагуулж эзлэн авлаа.

Хоёрт. Гадаад дотоодын хэрэгт элч зарахад, хоорондоо харилцах болон элдэв хэргийг дамжуулан зөөхөд хялбар дөхмийг бодож олон газрыг холбоолсон өртөө замыг тавилаа.

Гуравт. Усгvй газарт худаг малтуулж ус гарган, улс иргэнийхээ мал аж ахуйд өвс усыг хvрэлцээтэй болголоо.

Дөрөвт. Зvг зvгийн суурин улс орны өөрийн харьяаны олон хот тосгонд захирагч, мэдээлэгч нарыг томилон ажиллуулж, тэдгээр улс орны олон ард иргэдийг гар газар, хөл хөсөр тавиулж, амгалан тvвшин амьдруулах боллоо. Би хаан эцгээс хойш ийм дөрвөн ажлыг хийлээ. Хаан эцгийн ор сууринд сууж, олон улсын иргэнийг захиран тохинуулах vvрэг хvлээсэн хаан хvн байтлаа бор дарсанд дуртай болсон минь миний буруу боллоо. Ёс бус эм хvний vг ятгалганд автаж, Отчигин ноён авга ахын харьяат нарын дотроос хvvхэн авч ирvvлж байсан минь миний буруу. Тогулахыг далдаас хардсан нь бас миний буруу.

Энэ ямар буруу гэвэл хаан эцгийн харах нvдний өмнө хамгаас тvрvvнд хатгалдаж явсан Тогулахыг хорт муугийн vгэнд орж би хороожээ. Одоо миний өмнө хэн ч ингэж тvрvvлэн давшиж өгөх билээ. Хаан эцгийн өмнө эцэж цуцалгvй зvтгэж явсан журамт хvнийг би мэдэхгvй өш санасныхаа төлөө өөрийгөө тvмэнтээ буруутгана. Би тэнгэр газрын заяагаар төрсөн ан гөрөөсийг хvртэл бусад ах дvv нарынхаа нутаг дэвсгэрт орчих вий хэмээн харамлан хомголзож шавар хэрэм бариулж ах дvv нараас гомдлын vг сонсож явлаа. Энэ бол миний бас нэг буруу юм. Хаан эцгээс хойш тэгэхлээр би гэдэг хvн дөрвөн vйлийг нэмсэн атлаа дөврөн буруу vйлийг vйлдсэн гэмээ өөртөө хvлээн ухаарахаас өөр аргагvй билээ" хэмээсэн гэмшил, гэрээслэл, ухаарал бодролын vг хэлсэн байдаг.

Гvюг хаан 1206-1248

Өгөдэй хааны ууган хөвvvн Гvюг хан эцгийн 20 настайд хатан Дөргөнө эхээс 1206 оны улаан барс жилд төржээ. 1246 оны улаан морин жил Их хуралдайгаар хаан эцгийн ор залгаж Их Монгол улсын хаан ширээнд өргөмжлөгдсөн гурав дахь хаан юм. Тэрээр хоёр жил гаруйхан хугацаанд хаан суусан хэдий ч улсыг удирдах төрийг засах талаар нэлээдгvй арга хэмжээ авч байжээ. Тухайлбал төрийн ёс журмыг сулруулж самууруулсан эх Дөргөнө хатны хийсэн олон алдааг залруулж төрөө төвшитгөн, Чингис ба Өгөдэй хааны vеийн мэргэн засгийг дахин сэргээхийг хичээсэн бөгөөд 1247 онд хvн ам, эдийн засгийн анхны бvртгэл явуулж, өртөө хэрэглэгчдийн пайз бичгийг сэргээсэн байна. Гадаад бодлогын хувьд эцгийнхээ бодлогыг vргэлжлvvлэх бодолтой байсан нь Ромын шашны тэргvvнд явуулсан тvvний захидлаас ил харагдана. Гvюг хаан 1248 оны шар бичин жил нас баржээ.

Мөнх хаан 1208-1258

1208 оны шарлуу жилийн өвөл Чингис хааны отгон хөвvvн Тулуйн хатан Сорхогтаны бэхигээс ууган хөвvvн төрсөн нь Мөнх байлаа. Тvvнийг төрөхөд Хонгирад аймгийн Тив тэнгэр бөө хувь заяаг нь шинжиж "Хожмын өдөр мөнх тэнгэр шиг эрхэм хvндэт хvн болно" хэмээн төлөгдөөд энэ нэрийг хайрласан гэдэг. Гvюг хааны дараагаар хаан ширээний төлөөх алтан ургийнхний өрсөлдөөн дунд нэлээд эсэргvvцлийг давж Батын дэмжлэгтэйгээр 1251 оны цагаагчин гахай жил Их хуралдайгаар хаан ширээнд суужээ. Монгол гvрнийг тухайн vеийн дэлхийн хамгийн том гvрний хэмжээнд хvргэсэн агаад тvvний нэгдмэл байдлыг хадгалж чадсан төрийн гол зvтгэлтэн ажээ. Мөнх хаан өмнө зvг Хятадад байлдан дагуулж яваад 1258 оны шаргачин хонин жил нас баржээ.

У.Батчимэг

Нийгмийн толь 199/291/